समस्येपासून पळायचं नाही, लढायचं आहे
(जागतिक आत्महत्या प्रतिबंध दिन विशेष १० सप्टेंबर २०२४)
आत्महत्या हा कोणत्याही समस्येवरचा उपाय नसून हा गुन्हा आहे. समस्यांपासून दूर पळणे ही दुर्बलता आहे, मनुष्य हा सर्व प्राण्यांमध्ये सर्वात बुद्धिमान आहे, परंतु संपूर्ण जगात मनुष्याशिवाय कोणताही प्राणी किंवा जीव आत्महत्या करत नाही. जेव्हा एखादा जीव सुद्धा आयुष्याच्या शेवटपर्यंत संघर्ष करत असतो, तेव्हा आजच्या आधुनिक समाजात विशेषाधिकारप्राप्त व्यक्ती आत्महत्या का करतो? हे पूर्णपणे अन्यायकारक आहे. जीवनातील प्रत्येक व्यक्तीचा संघर्ष इतरांना चांगले जीवन जगण्याची प्रेरणा देतो. अपयश आपल्याला काय करू नये हे शिकवते. दु:ख असेल तर आनंद आहे, द्वेष असेल तर प्रेम आहे, असत्य असेल तर सत्य आहे, वाईट असेल तर चांगले आहे. प्रत्येक दिवस सारखा नसतो, बदल हा जगाचा नियम आहे. पशू, पक्षी आणि प्राणी कधीही निराश होत नाहीत, जोपर्यंत जीव आहे तोपर्यंत ते काम करतात स्वच्छंदपणे जगतात, जेव्हा त्यांना अडचणी येतात तेव्हा त्यांना कोणीही मदत करत नाही.
आत्महत्येमुळे जगभरात दरवर्षी ७ लाखांहून अधिक मृत्यू होतात. आत्महत्येचा कुटुंबावर आणि समाजावर खोलवर परिणाम होतो. कुटुंबातील सदस्याच्या मृत्यूनंतर त्याची अनुपस्थिती कोणीही भरून काढू शकत नाही. आत्महत्येमुळे कुटुंबीयांना आर्थिक, मानसिक व सामाजिक यातना सहन कराव्या लागतात. २०२४ ते २०२६ या वर्षासाठी "जागतिक आत्महत्या प्रतिबंध दिन" ची त्रैवार्षिक थीम "संभाषण सुरू करा" या आवाहनासह "आत्महत्येवरील कथन बदलणे" हे आहे. आत्महत्येपासून बचाव करण्याबद्दल जागरुकता वाढवणे आणि खुल्या संभाषणांना प्रोत्साहन देणे हे या थीमचे उद्दिष्ट आहे. आपण मौन आणि कलंकाच्या संस्कृतीतून मोकळेपणा, समजूतदारपणा आणि समर्थनाच्या संस्कृतीकडे जाऊ शकतो. जागतिक आरोग्य संघटनेच्या म्हणण्यानुसार, आत्महत्येपेक्षा २० पट अधिक लोक आत्महत्येचा प्रयत्न करतात. जगात सरासरी दर ४० सेकंदाला एक आत्महत्या आणि दर ३ सेकंदाला एक आत्महत्येचा प्रयत्न होतो.
नॅशनल क्राईम रेकॉर्ड ब्युरोच्या आकडेवारीवर आधारित “स्टुडंट सुसाइड : ए स्प्रेडिंग एपिडेमिक इन इंडिया” २०२४ च्या अहवालानुसार, दरवर्षी आत्महत्या २ टक्क्यांनी वाढत आहेत आणि धक्कादायक बाब म्हणजे विद्यार्थ्यांच्या आत्महत्येत ४ टक्क्यांनी वाढ झाली आहे. जगात सर्वाधिक आत्महत्या भारतात होतात. नॅशनल क्राईम रेकॉर्ड ब्युरोच्या अहवालानुसार, २०२२ मध्ये १७१,००० लोक आत्महत्येने मरण पावले, २०२१ च्या तुलनेत ४.२% आणि २०१८ च्या तुलनेत २७% वाढ नोंदवली गेली. आत्महत्येचे प्रमाण प्रति १ लाख १२.४ वर पोहोचले आहे, जे खूप जास्त आहे. २०२२ मध्ये देशातील १.७ लाख आत्महत्यांपैकी १३.३% आत्महत्यांसह, महाराष्ट्र राज्य हे देशाची आत्महत्या राजधानी म्हणून पहिल्या क्रमांकावर आहे. महाराष्ट्र राज्याच्या मदत व पुनर्वसन विभागाच्या अहवालानुसार, गेल्या वर्षी महाराष्ट्र राज्यातील २८५१ शेतकऱ्यांनी आर्थिक संकटामुळे आत्महत्या केल्या आहेत. २०२२ मध्ये ही संख्या २९४२ पर्यंत वाढली, तर २०२१ मध्ये ती २७४३ होती.
सरकारी अधिकाऱ्यांच्या चुका, निष्काळजीपणा आणि भ्रष्टाचारामुळे अनेक अपघात होतात, ज्यात नेहमीच जीवित व वित्तहानी होते, अशा अपघातात दरवर्षी मोठ्या संख्येने लोक मृत्युमुखी पडतात, तरीही हे दोषी अधिकारी गुन्हेगार असूनही पश्चातापाने पेटून उठत नाहीत आणि आत्महत्या करत नाहीत, मग छोट्या छोट्या गोष्टींवरून आपला संयम का सुटतो. माणसाच्या दुष्कृत्यांमुळे आज जगणे कठीण झाले आहे, कारण माणसाच्या लोभ आणि स्वार्थाने समस्या निर्माण केल्या आहेत. खोटा देखावा, लोकांकडून जास्त अपेक्षा किंवा खूप विश्वास, गर्व, मादक पदार्थांचे व्यसन, संस्कारांचा अभाव, वाईट संगत, शब्द आणि कृतीतील फरक, अनियंत्रित भावना, कठोर परिश्रमाचा अभाव, आळशीपणा, लवकर हार मानणे, समाधानाचा अभाव या सर्व मानवनिर्मित समस्या आणि व्यवहार आहेत, जे अतिरेक केल्याने अनेकदा मृत्यूचे कारण देखील ठरतात. जे संघर्ष करतात ते निश्चितच यश प्राप्त करतात आणि त्यांनीच जगात इतिहास रचला आहे, कारण त्यांनी संघर्ष करून आपले कर्तृत्व सिद्ध केले आहे.
सकारात्मक ऊर्जेचे सर्वात मोठे उदाहरण म्हणजे आपल्या देशाचे नेते, प्रत्येक कठीण परिस्थितीत सकारात्मक विचार कसा ठेवायचा हे आपण त्यांच्याकडून शिकले पाहिजे. आपण निवडणूक जिंकलो किंवा हरलो, पक्षांतर, घोटाळ्याचे गंभीर आरोप किंवा आपल्यावरील खटले, तुरुंगात जावे लागले, मंत्रिपद सोडावे लागले, युती तोडावी लागली, प्रतिस्पर्ध्यांशी हातमिळवणी करावी लागली, काहीही असो पण नेतेमंडळी कायमच मानसिक ताण नियंत्रणात ठेवून कामे करतात. प्रत्येक परिस्थितीत नेते जनतेला सकारात्मक आश्वासने देत असतात. निवडणुकीच्या काळात, ते ऊन, पावसात सतत रॅली करतात, कमी झोप झाली असली तरीही सर्वसामान्यांप्रमाणे चिडचिड होऊ देत नाहीत. वाढत्या वयाचा त्याच्यावर फारसा परिणाम झालेला दिसत नाही, ते दररोज १२-१४ तास व्यस्त असतात. या सवयी, वागणूक, कठीण परिस्थितीतही सकारात्मकतेचा विचार करण्यासारख्या गोष्टी आपण सर्वांनी शिकल्या पाहिजेत.
उच्च मानवी धैर्य, चैतन्य आणि उत्कटतेचे अद्वितीय उदाहरण म्हणजे माउंटन मॅन दशरथ मांझी, बिहारच्या ग्रामीण भागातील एक अत्यंत सामान्य गरीब वृद्ध माणूस, ज्याने एकट्याने हातोडा आणि छिन्नीच्या सहाय्याने सलग २२ वर्षे डोंगरातून रस्ता कोरला. सुरुवातीला लोक त्यांना वेडा म्हणायचे, पण त्यांनी संपूर्ण जगात इतिहास रचला. ऊन, पाऊस, वादळ अशा प्रत्येक हवामानातील आव्हानांवर मात करून एका वृद्ध माणसाने अशक्य गोष्ट शक्य करून दाखवली. या २२ वर्षात त्यांना किती त्रास सहन करावा लागला असेल याचा विचार करा, पण त्यांचे ध्येय एकच होते, ते कधीही आपल्या ध्येयापासून भरकटले नाही, हिंमत हरले नाही. याला सकारात्मक विचारांच्या ऊर्जेची ताकत म्हणतात.
पॅरालिम्पिकमध्ये जगातील दिव्यांग खेळाडू आपले सर्वोत्तम कौशल्य दाखवून देशासाठी पदके जिंकून देशाचा गौरव करतात. स्टीफन विल्यम हॉकिंग सारख्या अनेक शास्त्रज्ञांनी आपल्या अपंगत्वाला कमजोरी बनू दिली नाही, नवनवीन शोध लावून इतिहास रचला. माणसाने स्वतःला कधीही कमकुवत समजू नये आणि कधीही खचून जाऊ नये. हे अनमोल आयुष्य शेवटच्या श्वासापर्यंत आनंदाने जगायचे आहे, प्रत्येक परिस्थितीत हसतमुखाने जगावे. संपूर्ण जगाची संपत्ती खर्च करूनही आपण क्षणभरही आयुष्य विकत घेऊ शकत नाही. अनमोल जीवनाची किंमत समजून घ्या. एक छोटीशी मुंगीही वारंवार अपयशी होऊनही प्रयत्न सोडत नाही, पराभव स्वीकारत नाही, पुन्हा प्रयत्न करून यश मिळवते, मग माणूस आत्महत्येसारखा गुन्हा का करतो?
जगात आपल्यापेक्षा जास्त संघर्ष करणारे खूप लोक आहेत. रागाच्या भरात किंवा आवेशात घाईघाईने कोणताही निर्णय घेऊ नका. आनंद किंवा भावनेच्या आहारी जाऊन कोणतेही वचन देऊ नका. कोणताही अयोग्य निर्णय घेण्यापूर्वी, त्याचे परिणाम, आपल्या प्रियजनांवर प्रभाव आणि भविष्याचा विचार करा. लोकांकडून जास्त अपेक्षा ठेवू नका, खोटेपणा टाळा, आपल्या मर्यादा ओळखा. लहानपणापासूनच मुलांना चांगले-वाईट, ज्येष्ठांचा आणि स्त्रियांचा आदर करणे, दुर्बलांना मदत करणे, अंमली पदार्थांपासून दूर राहणे, संस्कार, न्याय आणि एकता याविषयी शिकवले पाहिजे. निरोगी छंद जोपासणे, परोपकार, व्यायाम, निसर्ग आणि प्राण्यांबद्दल प्रेम, समाज आणि देशाप्रती नैतिक जबाबदारी, चांगल्या कारणांसाठी श्रमदान या गोष्टी आपल्याला समजूतदार सुजाण नागरिक आणि समाधानाभिमुख बनण्यास मदत करतात. अशा दिनचर्या आणि जीवनशैलीमुळे आपल्याला नेहमीच आनंददायी वातावरण मिळते, सकारात्मक विचारशक्ती वाढते, तणावमुक्त जीवन जगण्याचा हा सोपा मार्ग आहे.
डॉ. प्रितम भि. गेडाम
prit00786@gmail.com
