काटी : उमाजी गायकवाड
तुळजापूर तालुक्यातील काटीचे ग्रामदैवत व भाविकांचे श्रध्दास्थान असलेल्या निलकंठेश्वर मंदीराची रचना पूर्णता हेमाडपंती आहे. श्रावण महिन्यातील सणामुळे मनाच्या प्रसन्नतेबरोबरच आनंद द्विगुणित होतो. त्यातच महादेवाचे भक्तांगण प्रत्त्येक श्रावण सोमवारी भक्ताची वारी काटी येथील महादेवाच्या नील कंठेश्वर मंदिरात होत असते. परंतु यंदाच्या श्रावण महिन्यात कोरोनाच्या पार्श्र्वभूमीवर निलकंठेश्वर मंदिरात भक्तांची गर्दी व श्रावण महिन्यात दर सोमवारी अभिषेक कमी झाल्याचे दिसून आले. आज श्रावण महिन्यातील शेवटच्या सोमवारी भक्तगणाचे पाऊले निलकंठेश्वराच्या मंदीराकडे ओळल्याचे दिसून आले. तर भाविकांच्या वतीने केळीचे वाटप करण्यात आले.
काटी येथील निलकंठेश्वर मंदीर जवळपास एक हजार वर्षापुर्वीचे असुन ते पुर्णत: भुयारी आहे. या मंदिराचे संपूर्ण बांधकाम हेमाडपंती कलाकुसरीचे आहे. महादेवाचे हे निलकंठेश्वर मंदिर दगडी हेमाडपंती असून मंदीराच्या गाभाऱ्यात असणारी महादेवाची पिंड ही अखंड पाषाणात चबुतर्‍यासह कोरलेली सहा फूट लांब व चार फूट रुंदीची विशाल अशी आकर्षक सोळंकी असणारी महादेवाची पिंड पुरातनत्वाची साक्ष देते. व आकर्षक पद्धतीने आखंड पाषाणात रेखाटलेली कोरीव कलाकृतीची महादेवाची पिंड सर्वाचे लक्ष वेधून घेते.
या मंदिरात प्रवेश करताच क्षणभर काहीच दिसत नाही. मंदिर भुयारी असल्याने अंत्यत वातानुकूलीत वाटते. मंदीरात प्रवेश करतानाच दोन्ही बाजूंनी नागनाथ, गणपती,भैरवनाथ,शेषनाराण, आदी देवदेवतांच्या मुर्ती अतिशय जुन्या आहेत. तर येथे काही वर्षांपूर्वी विठ्ठल रुक्मिणीची नवीन मुर्तीची प्रतिष्ठापणाही करण्यात आली आहे.
काटी गावाची ओळख असणाऱ्या या नीलकंठेश्वर अतीपुरातन मंदीराच्या गाभाऱ्यात प्रवेश करतानाच आपणास ज्योतिर्लिंगांचे स्मरण झाल्याशिवाय राहत नाही. मंदिरासमोरच भव्य असा दगडी मंडप असुन त्यास खुपच मोठमोठे दगडी नक्षीदार खांब आहेत. मंडपात मध्यभागी महाकाय आखीव व कोरीव सद्यस्थितीत भग्नाअवस्थेत असणारी परंतु अशी सुंदर नंदीची मुर्ती आहे. या मंदिराच्या गाभाऱ्यात असणारी महादेवाची पिंड अखंड पाषाणात चबुतर्‍यासह असणारी महादेवाची पिंड अशा प्रकारची स्वयंभू असणारी व भव्यता असणारी महादेवाची पिंड ही आपणास बारा ज्योतिर्लिंग व इतर कोठेही स्थापित नसल्याचे जाणकारांचे मत आहे.
या मंदिराच्या बाजूलाच साधारण 60 बाय 40 फुट व 40 व्याप्तीची प्रचंड अशी संपूर्ण दगडी बांधकाम केलेली प्रचंड मोठी विहीर आहे. विहिरीच्या तळापर्यंत 40 फुट लांबीच्या दगडी पायर्‍या आहेत. यंदा पाऊस चांगला झाल्याने विहिरीत पाणी दिसत असून पाण्यावर शेवाळ तरंगत आहे. विहिरीच्या थोडस बाजुलाच गुप्तलिंगाचे अतिप्राचीन मंदीर आहे. स्थानिक स्थापत्यशास्त्र, शिल्पकला,कलाकुसर वैगरेच्या या देवळाच्या बांधकामावर मोठा प्रभाव आहे.अतिशय सुंदर,घडीव, शिल्पकलाने सजलेल्या या मंदीरामुळे काटीच्या वैभवात भर पडत आहे.
 |
| मंदीराच्या पुढे भारतीय जनता पक्षाचे प्रदेश कार्यकारिणी सदस्य अविनाश कोळी यांच्या प्रयत्नातून सभागृह झाले आहे... |
वास्तविक पाहता अशा स्वरूपाची मंदिरे क्वचितच असुन पुर्वीपासुन सदरच्या मंदीराची देखभाल करण्यासाठी मंदीरास कायमस्वरुपी खर्चासाठी निलकंठेश्वर मंदीर देवस्थानच्या नावे 30 एकर जमीन आहे. या मंदिराची देखभाल व नित्य पुजा-अर्चा राम गणपत पुरी (गोसावी) करतात. मंदीराच्या समोरील बाजूस भाजपचे प्रदेश कार्यकारिणी सदस्य अविनाश कोळी यांच्या प्रयत्नातून केंद्रीय मंत्री प्रकाश जावडेकर यांच्या 22 लाखाच्या निधीतून उभारण्यात आलेल्या सभामंडपामुळे मंदीराच्या सौंदर्यात भर पडली आहे.
मंदिराच्या आतील बाजूने जरी हे हेमाडपंती मंदीर व मंदीराच्या बाजुला असलेली दगडी बांधकाम असलेली प्रचंड मोठी विहिर सुंदर दिसत असले तरी दर्जा भरुन बांधकाम नसल्याने दगडाच्या भेगातून पसरत जाणाऱ्या झाडाझुडपानी मंदीराच्या आजुबाजुला, विहिरीवर गवत ,काटेरी झुडपे मंदीराच्या बाहेरुन दुर्दशा झालेली दिसून येत आहे. या दुर्दशेमुळे सद्यस्थितीत मंदीराचा अपेक्षेप्रमाणे जिर्णोद्धार झालेला दिसत नाही.
अशा या ऐतिहासिक मंदिरात यावर्षी कोरोनाच्या पार्श्र्वभूमीवर श्रावण महिन्यात होणारे धार्मिक कार्यक्रम कार्यक्रम विशेषत: श्रावण महिन्यातील प्रत्येक सोमवारी भाविकांकडून होणारे अभिषेक व दर्शनासाठी येणाऱ्या भाविकांची संख्या रोडावल्याचे चित्र दिसून आले.
