आरोग्याच्या वाढत्या गंभीर समस्येला जबाबदार कोण?
(जागतिक हृदय दिन विशेष - २९ सप्टेंबर २०२४)
देशात घातक आजार, मानसिक ताणतणाव, घटते आयुर्मान आणि अकाली मृत्यू यामध्ये आपल्या आधुनिक जीवनशैलीचा विशेष वाटा आहे. आधुनिक जीवनशैली जगणाऱ्या तरुणांना हृदयविकाराचा झटका येण्याची शक्यता जास्त असते. आजकाल खेळताना चक्कर आल्याने पडण्याच्या घटना लहान मुलांपासून ते किशोरवयीन मुलांपर्यंत पहायला व ऐकायला मिळतात, लोक बसल्या बसल्या खाली कोसळतात आणि अनेक वेळा त्वरित आवश्यक आपत्कालीन वैद्यकीय मदतीअभावी जीव गमावतात. हृदयविकाराच्या समस्या फार वाढल्या आहेत. आज आपण ते खातो-पितो जे प्राण्यांनाही खाण्यास योग्य नाही. आपल्या पारंपारिक खाद्यपदार्थांची जागा पाश्चात्य फास्ट फूड, जंक फूड आणि अस्वास्थ्यकर आहाराने घेतली आहे. लहानशा जिभेच्या चवीसाठी आपल्या संपूर्ण शरीराला इजा होते. आपण चवीच्या आधारावर खाद्यपदार्थ निवडतो, हे खूप दुर्दैवाची गोष्ट आहे, जेव्हा की हे नेहमी आरोग्याच्या आधारावर असले पाहिजेत. अनेकदा असे दिसून येते की बहुतेक लोक पोट भरण्यासाठी खातात, परंतु ते किती कॅलरीज, कोणत्या प्रकारात आणि कोणत्या गुणवत्तेत घेत आहेत, शरीरातील वाईट कोलेस्टेरॉलचे प्रमाण सतत वाढत आहे आणि पचनसंस्था कमकुवत होत आहे याचा विचार करीतच नाही. अन्नात आवश्यक पोषक तत्वांचा अभाव, अस्वच्छता, अशुद्ध हवा व पाणी, पुरेशी झोप न होणे, वाढते वजन, व्यायामाचा अभाव, अशुद्ध वातावरण, गोंगाट, कामाचा ताण, घरगुती कलह, मानसिक ताणतणाव, अंमली पदार्थांचे व्यसन यामुळे आजार झपाट्याने वाढत आहेत. मानवी शरीर मागील दशकाच्या तुलनेत कमकुवत असल्याचे दिसते, आता हवामानात बदल होताच विविध रोगांचा प्रादुर्भाव मानवी शरीरावर लवकर होतो, कारण रोगप्रतिकारक शक्ती कमी होत आहे.
तळलेले पदार्थ, प्रक्रिया केलेले पदार्थ, प्रक्रिया केलेले मांस, जास्त साखर असलेले पदार्थ आणि पेये, चरबीयुक्त पदार्थ, खारट पदार्थ, सोडा, मैदा, जास्त मलाईयुक्त डेअरी उत्पादने, आइस्क्रीम, ट्रान्स फॅट्स, लोणी, लाल मांस, बटाटा चिप्स, फ्रेंच फ्राईज, कुकीज, पाम तेल, पिझ्झा, बेक केलेले पदार्थ, पांढरा ब्रेड, पास्ता, सॉसेज, पॉलिश्ड धान्ये, कॅन केलेला सूप किंवा खाद्य कंपन्यांचे प्रक्रिया केलेले पदार्थ मानवी शरीरासाठी हानिकारक आहेत, कारण ते आपल्या आवश्यक पोषक तत्वांच्या गरजा पूर्ण करत नाहीत, ते वापरले नाही तर चांगले आहे. परंतु आपण साखर आणि मीठ वापरणे थांबवू शकत नाही, परंतु ते मर्यादित करणे किंवा त्यांचा इतर योग्य पर्याय वापरणे आवश्यक आहे. हे पदार्थ शरीरात स्लो पॉयझन म्हणून काम करतात आणि शरीरात सातत्याने वाढत असलेले वाईट घटक जेव्हा मर्यादेच्या पलीकडे जातात तेव्हा ते मानवी अवयव निकामी करू लागतात आणि त्याचे रूपांतर प्राणघातक आजारांमध्ये होते.
भारतातील बहुसंख्य मृत्यू आणि अपंगत्वासाठी हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोग जबाबदार आहेत. २०२२ मध्ये भारतीयांमध्ये हृदयविकाराच्या झटक्यांमध्ये १२.५ टक्के वाढ झाली आहे. अस्वास्थ्यकर आहार, उच्च रक्तदाब, उच्च कोलेस्टेरॉल, मधुमेह आणि जास्त वजन यासह हे धोके आता देशातील एकूण आजारांच्या ओझ्यापैकी एक चतुर्थांश आहेत. देशातील एकूण मृत्यूंपैकी ६० टक्क्यांहून अधिक मृत्यूसाठी असंसर्गजन्य रोग जबाबदार आहेत. हृदय आणि फुफ्फुसाचे आजार, पक्षाघात, कर्करोग आणि मधुमेहामुळे दरवर्षी सुमारे ५.८ दशलक्ष भारतीय आपला जीव गमावतात. कर्करोग आणि मधुमेहाच्या वाढत्या प्रवृत्तीसह हृदयविकार हे दोन दशकांहून अधिक काळ भारतातील मृत्यूच्या प्रमुख कारणांपैकी एक आहे. २०२१ मध्ये जागतिक स्तरावर सर्वात मोठा किलर हा इस्केमिक हृदयरोग होता, जो जगातील सर्व मृत्यूंपैकी १३ टक्के मृत्यूसाठी जबाबदार ठरला.
२०२२ मध्ये भारतातील सरासरी आयुर्मान ६७.७४ वर्षे होते. २०२३ पर्यंत मोनॅकोमधील पुरुष आणि महिलांचे आयुर्मान अनुक्रमे ८४ आणि ८९ वर्षे होते, तर दक्षिण कोरिया, हाँगकाँग, मकाऊ आणि जपानमधील पुरुष आणि स्त्रिया ८१ आणि ८७ वर्षे होती. ग्रामीण भागातील १७ टक्के वृद्धांना आणि शहरी भागातील २९ टक्के वृद्धांना जुनाट आजार आहेत. सर्व जुनाट आजारांपैकी ६८ टक्के उच्च रक्तदाब आणि मधुमेहाचा वाटा आहे. पाश्चिमात्य देशांपेक्षा भारतात १०-१५ वर्षे आधी हृदयविकार आढळतो हे खूप आश्चर्यकारक आहे. भारतातील मृत्यूंपैकी २४.८ टक्के मृत्यू हृदय व रक्तवाहिन्यासंबंधी रोगांमुळे होतात, त्यानंतर श्वसनाच्या आजारांमुळे १०.२ टक्के मृत्यू होतात, तर घातक आणि इतर ट्यूमरमुळे ९.४ टक्के मृत्यू होतात. २०१९ मध्ये प्रदूषणामुळे भारतात २.३ दशलक्षाहून अधिक अकाली मृत्यू झाल्याचे लॅन्सेट अभ्यासात आढळून आले आहे. युनिसेफ आणि अन्न व कृषी संघटनेच्या अहवालानुसार भारतातील ४५ टक्के मुले अविकसित आहेत आणि दरवर्षी पाच वर्षांखालील ६ लाख मुलांना अपुरा शुद्ध पाणीपुरवठा, पौष्टिक आहाराचा अभाव आणि अस्वच्छ परिस्थितीमुळे जीव गमवावा लागतो. शुद्ध पाण्याअभावी दरवर्षी सुमारे २ लाख मृत्यू होतात.
अमेरिकेसह ब्रिटन, जर्मनी, फ्रान्स, चीन, ब्राझील आणि इंडोनेशियासारख्या देशांपेक्षा भारतात तणावाची पातळी जास्त आहे. आयसीआयसीआय लोम्बार्ड जनरल इन्शुरन्सच्या २०२३ इंडिया वेलनेस इंडेक्स अभ्यासानुसार, भारतातील प्रत्येक तिसरा व्यक्ती तणावाचा सामना करत आहे. अहवालात असे म्हटले आहे की ७७ टक्के भारतीयांना नियमितपणे तणावाचे किमान एक लक्षण जाणवते. भारतात मानसिक आरोग्य व्यावसायिकांची तीव्र कमतरता आहे, प्रति एक लाख लोकांमागे केवळ ०.०७ मानसोपचारतज्ज्ञ आणि ०.१२ मनोचिकित्सक परिचारिका आहेत. बऱ्याचदा, या व्यावसायिकांना नैराश्याचा सामना करण्यासाठी थोडेफार किंवा कोणतेही प्रशिक्षण नसते. इंटरनॅशनल लेबर ऑर्गनायझेशन २०२४ नुसार, भारतीय लोकांमध्ये जगात सर्वाधिक लोक आहेत जे दर आठवड्याला सरासरी ४५ तासांपेक्षा जास्त काम करतात, विशेषतः खाजगी संस्था आणि व्यवसायांमध्ये. यामध्ये आपला देश भूतान, लेबनॉन, लेसोथो, संयुक्त अरब अमिराती आणि पाकिस्तान या देशांच्या मागे आहे.
मोठमोठ्या कारखान्यांमधून निघणारे विषारी पाणी आणि धूर आजूबाजूचे वातावरण विषारी करतात. शेतात हानिकारक रासायनिक खतांचाही मोठ्या प्रमाणात वापर केला जातो. अलीकडेच एका नवीन अभ्यासातून असे समोर आले आहे की, जगात सर्वाधिक प्लास्टिकचे प्रदूषण भारतातून होत आहे. देशात सर्व प्रकारच्या प्रदूषणाचीही गंभीर समस्या आहे. हानिकारक कचरा आणि भेसळ या गंभीर समस्येतही आपण अग्रेसर आहोत. शहरातील रस्त्यांवर लोकांपेक्षा जास्त वाहतूक कोंडी दिसून येते. बहुतांश राज्यांमध्ये भंगार असलेल्या सरकारी बसेस आणि स्थानिक प्रशासनाकडून चालवल्या जाणाऱ्या बसेसही प्रदूषण करतात. शहरांमधून वाहणाऱ्या बहुतांश नद्या ह्या नाल्यांच्या रूपात दिसतात. बांधकाम साइट्स आणि फॅक्टरी क्षेत्रातील बहुतेक कामगार धुळीच्या वातावरणात सुरक्षा साधन व मास्कशिवाय काम करतात. घटणारी जंगले, वाढती काँक्रीटची जंगले, कचऱ्याचे ढीग, ग्लोबल वॉर्मिंग यामुळे सजीवांना धोका निर्माण झाला आहे. वर्षभर हवामानाची परिस्थिती क्षणोक्षणी बदलत राहते, त्यामुळे वर्षभर आजार सुरूच राहतात आणि देशात आरोग्याच्या अपुऱ्या सुविधा असूनही रुग्णालये सतत रुग्णांनी भरलेली असतात.
आता याला नियमांचे उल्लंघन म्हणा किंवा निष्काळजीपणा म्हणा, पण याची शिक्षा आपल्या सर्वांच्या मानसिक आणि शारीरिक आरोग्यास होते, आर्थिक तोटे होतात ते वेगळेच. भेसळ, प्रदूषण, भ्रष्टाचार यांवर पूर्णपणे नियंत्रण ठेवू न शकणारे आणि प्रत्येकाला पुरेशा आरोग्य सुविधा, पौष्टिक आहार आणि शुद्ध पाणी-प्राणवायू उपलब्ध करून देऊ न शकणारे प्रशासन याला जबाबदार आहे का? किंवा ते स्वार्थी लोक जबाबदार आहेत जे केवळ स्वतःच्या फायद्यासाठी चुकीचे कृत्य करून पर्यावरण आणि सामान्य जनतेच्या आरोग्याची हानी करतात, किंवा आपणच जबाबदार आहोत? जे आपल्या आरोग्याची काळजी घेऊ शकत नाहीत, कारण अस्वच्छ आहार, अंमली पदार्थांचे व्यसन, अशुद्धता, आळस, आधुनिक जीवनशैली आपल्याला मारत आहे पण आपण सुधारत नाही आहोत. ही जनजागृती प्रत्येकाची जबाबदारी आहे, आपण सर्वांनी अमूल्य जीवनाचे मूल्य समजून घेतले पाहिजे. जर आपण आताच जागे झालो तर आनंदी आणि निरोगी भारताची निर्मिती करून आरोग्य समस्यांवर दरवर्षी अब्जावधी डॉलर्सची बचत करू शकतो आणि वाढत्या गंभीर आजारांचा वेगही कमी करू शकतो.
डॉ. प्रितम भि. गेडाम
prit00786@gmail.com
